መግቢያ፦ ከግዙፍ ውድቀት ወደ ግዙፍ ሃሳብ
ባለፈው ሳምንት የታሪክን ሂደት የቀየረውን የኤድዋርድ ጊበንን “የሮም ግዛት ውድቀትና አወዳደቅ” መጽሐፍ መዝዘን ነበር። ጊበን ግዙፍ ሥልጣኔዎች እንዴት እንደሚፈራርሱ ሲያሳየን፣ ዛሬ ደግሞ ሌላኛው የዘመኑ ታላቅ የታሪክ ምሁር፣ ሎርድ አክተን (1834-1902) ላይ እናተኩራለን። የአክተን ታሪክ እንግዳ የሆነ ምስጢር አለው፤ በዓለም ላይ እጅግ ዝነኛ የሆነውን አንድ ዓረፍተ ነገር አበርክቷል፣ ነገር ግን ሕይወቱን ሙሉ ሊጽፈው ያሰበውን ታላቁን መጽሐፉን ሳይጽፍ አልፏል። ይህ እንዴት ሊሆን ቻለ?
“ኃይል የማ فساد ዝንባሌ አለው”፦ የዓለምን ሕሊና የኮረኮረው ጥቅስ
የጥቅሱ አፈጣጠር በ1887 ዓ.ም. ሎርድ አክተን ለታሪክ ምሁሩና ለጳጳሱ ማንዴል ክሬይተን በጻፈው ደብዳቤ ላይ የሚከተለውን በታሪክ የማይረሳ ዓረፍተ ነገር አስፍሯል፦
“Power tends to corrupt, and absolute power corrupts absolutely.” “ኃይል ወደ ሙስና የማምራት ዝንባሌ አለው፤ ፍጹም ኃይል ደግሞ ፍጹም ወደሆነ ሙስና ያመራል።”
የክርክራቸው መነሻ የክሬይተን መጽሐፍ ነበር። ክሬይተን በ15ኛው መቶ ክፍለ ዘመን በሙስና ይታወቁ የነበሩትን እንደ ፖፕ አሌክሳንደር ስድስተኛ ያሉ የศาสนา መሪዎችን በዘመናቸው የሞራል መስፈርት ልንመዝናቸው ይገባል ሲል ተከራከረ። አክተን ይህንን بشدة ተቃወመ። “ታላላቅ ሰዎች ሁልጊዜ ማለት ይቻላል መጥፎ ሰዎች ናቸው” በማለት ጻፈ። ለእርሱ፣ የሞራል ሕግ ዘመንና ቦታ አይሽረውም፤ ለንጉሥም ሆነ ለተራው ሰው አንድ ነው። የታሪክ ምሁሩ ይቅር ባይ ዳኛ ሳይሆን፣ እውነትን ያለ አድልዎ የሚመሰክር “የሰቀላ ዳኛ” (hanging judge) መሆን አለበት ብሎ ያምን ነበር።
የጥቅሱ ዘላለማዊነት ከ135 ዓመታት በኋላም ይህ ጥቅስ የሥልጣንን ባህሪ ለመግለጽ ተወዳዳሪ የሌለው መሣሪያ ነው። ፖለቲከኞች፣ ጋዜጠኞች፣ ምሁራንና አክቲቪስቶች ሁሉ ይጠቅሱታል። የሚያስደንቀው፣ አክተን ራሱ በማስታወሻ ደብተሩ ላይ ይህን ጥቅስ “የማይረሱ ጥቅሶች” በሚል ርዕስ አስፍሮት ነበር፤ ምናልባትም ቃላቱ ከዘመን ዘመን እንደሚሻገሩ ቀድሞ የተረዳ ይመስላል።
የአክተን ማንነትና የሕይወት ጉዞ
የአውሮፓ ልጅ ሎርድ አክተን (ሙሉ ስሙ ጆን ኤመሪክ ኤድዋርድ ዳልበርግ-አክተን) በ1834 ጣሊያን ውስጥ ተወለደ። አባቱ እንግሊዛዊ መኳንንት፣ እናቱ ደግሞ ጀርመናዊት ነበረች። ይህ ዓለም አቀፋዊ አስተዳደግ እንግሊዝኛ፣ ጀርመንኛ፣ ፈረንሳይኛና ጣሊያንኛን ጨምሮ በርካታ ቋንቋዎችን አቀላጥፎ እንዲናገር አስችሎታል። ቤተሰቡ ከአውሮፓ ፖለቲካ ጋር የተቆራኘ ነበር፤ ለአብነት አያቱ በናፖሊ ንጉሣዊ ቤተ መንግሥት ጠቅላይ ሚኒስትር ሆነው አገልግለዋል። ይህ ሁሉ ከአንድ ብሔር ወሰን ያለፈ ሰፊ እይታ እንዲኖረው አድርጎታል።
የካቶሊክ እምነትና የጀርመን ትምህርት በወቅቱ እንግሊዝ ፕሮቴስታንት ስለነበረች፣ ካቶሊክ መሆኑ እንደ ካምብሪጅና ኦክስፎርድ ካሉ ታላላቅ ዩኒቨርሲቲዎች ከለከለው። ይህ ክልከላ ግን ለሕይወቱ ታላቅ በረከት ሆነለት። ለትምህርት ወደ ጀርመን፣ ሙኒክ ተልኮ በዘመኑ ከነበሩት უდიდესი የታሪክ ምሁራን አንዱ የሆነውን ዮሃን ጆሴፍ ኢግናዝ ቮን ዶሊንገርን (1799-1890) ተዋወቀ። ዶሊንገር የአክተንን ሕይወት የቀረጸ መምህሩ ሆነ።
የታሪክ ምርምር ዘዴ ዶሊንገር ያስተማረው ቁልፍ ነገር “የታሪክ ሳይንሳዊ ዘዴ” ነበር። ይኸውም፦
ወደ ዋና ምንጮች መመለስ፦ በሰዎች የተጻፉትን የሁለተኛ ደረጃ ትርጓሜዎች ትቶ፣ በቀጥታ የመጀመሪያዎቹን ሰነዶች (ደብዳቤዎች፣ ማስታወሻ ደብተሮች፣ የመንግሥት ሰነዶች፣ የዓይን ምስክርነቶች) መመርመር።
ምንጮችን ማበላለጥ፦ አንድን ሰነድ ከሌሎች ጋር በማነጻጸር እውነታውን ማረጋገጥ።
የምንጩን ተዓማኒነት መተቸት፦ ጸሐፊው አድልዎ ነበረው? ወሬ ነው የጻፈው ወይስ ራሱ ያየውን? ዓላማው ምን ነበር?
ይህ አካሄድ አክተንን ከዶግማና ከጭፍን እምነት ነጻ የሆነ፣ ለእውነት ብቻ የሚገዛ ምሁር አድርጎ ቀረጸው።
ሁለት ታላላቅ የሕይወት разочарования
1. የቫቲካን አንደኛ ጉባኤ (1869-1870) እና የጵጵስናው አለመሳሳት የጉባኤው ዋነኛ አጀንዳ “የጵጵስናው አለመሳሳት” (Papal Infallibility) የሚለውን ዶግማ ማወጅ ነበር። ይኸውም ጳጳሱ በሃይማኖትና በሞራል ጉዳዮች ላይ ከወንበሩ (ex cathedra) በይፋ ሲያስተምሩ ስህተት ሊፈጽሙ አይችሉም የሚል እምነት ነው። አክተንና መምህሩ ዶሊንገር ይህንን በጽኑ ተቃወሙ።
የታሪክ ማስረጃ፦ አንዳንድ ጳጳሳት ቀደም ባሉ ዘመናት በመናፍቅነት ተወግዘው ነበር።
የቤተክርስቲያን ወግ፦ ታላላቅ ውሳኔዎች ανέκαθεν በጳጳሳት ጉባኤ እንጂ በአንድ ሰው ፍጹም ሥልጣን አይወሰኑም ነበር።
የሕሊና ነጻነት፦ ይህ ዶግማ የግለሰብን የማሰብና የመመዘን ነጻነት ይጋፋል ብለው አመኑ።
አክተን በሮም ሆኖ ዶግማው እንዳይጸድቅ ከፍተኛ የፖለቲካ ዘመቻ ቢያደርግም አልተሳካለትም። በሐምሌ 18, 1870 ጉባኤው በ533 ለ 2 ድምፅ ዶግማውን አጸደቀ። ዶሊንገር ውሳኔውን ባለመቀበሉ ከቤተክርስቲያን ሲወገዝ፣ አክተን ግን በታላቅ የሕሊና ጭንቀት ውስጥ ሆኖ ውሳኔውን ተቀበለ። ሆኖም፣ ይህ ክስተት በቤተክርስቲያን ተቋማዊ አሰራር ላይ የነበረውን እምነት ክፉኛ ጎድቶታል።
2. የአሜሪካ የእርስ በርስ ጦርነት (1861-1865) በሚገርም ሁኔታ፣ አክተን በጦርነቱ ወቅት የደቡብ ኮንፌዴሬቶችን (ባርነትን ይደግፉ የነበሩትን) ደግፏል። ይህ ማለት ግን ባርነትን ደግፏል ማለት አይደለም፤ ባርነትን “ታላቅ ኃጢኣት” ብሎ ያምን ነበር። ድጋፉ የመነጨው ከፍልስፍናው ነበር፦
የፌዴራሊዝም ጥበቃ፦ ጦርነቱ ከባርነት በላይ ስለ ፌዴራሊዝም እና ስለ ግዛቶች መብት (States’ Rights) ነው ብሎ ያምን ነበር። ማዕከላዊው (ፌዴራል) መንግሥት እየተጠናከረ መጥቶ የግዛቶችንና የግለሰቦችን ነጻነት ይጨፈልቃል ብሎ ሰግቷል።
የአብላጫ ድምፅ አምባገነንነት፦ የሰሜን (ዩኒየን) ድል ወደ “ፍጹም ዲሞክራሲ” ይመራል፤ ይህም ማለት አብላጫው ሕዝብ በኃይል የራሱን ፍላጎት በሁሉም ላይ ይጭናል ማለት ነው ብሎ አስቧል።
አክተን ለኮንፌዴሬሽኑ ጄኔራል ሮበርት ኢ. ሊ በጻፈው ደብዳቤ ይህንን ስጋቱን ገልጾ ነበር። ጄኔራል ሊም ሲመልስለት፣ “የግዛቶች መብት ለግለሰብ ነጻነት ብቸኛው ዋስትና ነው” በማለት ተስማማ። ለአክተን፣ የአሜሪካ ፌዴራሊዝም መዳከም ለዓለም ነጻነት ትልቅ አደጋ ነበር።
የአክተን ቁልፍ የፖለቲካ ሃሳቦች
1. ስለ ብሔርተኝነት (Nationalism) በ1862 በጻፈው አንድ ጽሑፍ ላይ፣ ብሔርተኝነትን የዘመኑ ታላቅ የፖለቲካ ስጋት እንደሆነ ተነበየ። በብሔር (Nationality) እና በብሔርተኝነት (Nationalism) መካከል ትልቅ ልዩነት እንዳለ አስረዳ። ብሔር ቋንቋን፣ ባህልንና ታሪክን ያቀፈ ሲሆን፣ ብሔርተኝነት ግን “የአንድ ብሔርና የአንድ መንግሥት ድንበር አንድ መሆን አለበት” የሚል አደገኛ የፖለቲካ ርዕዮተ ዓለም ነው። ይህ ርዕዮተ ዓለም አናሳ ብሔሮችን ለመጨፍለቅና ለጦርነት በር ይከፍታል ሲል ተከራከረ። የ20ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ሁለት የዓለም ጦርነቶችና የሩዋንዳ የዘር ማጥፋት የትንቢቱን እውነትነት መስክረዋል።
2. ስለ ሶሻሊዝምና ካፒታሊዝም አክተን ሁለቱንም ጽንፎች ተችቷል።
ሶሻሊዝም፦ የግለሰብን ነጻነትና የሕሊና ውሳኔ በመካድ፣ የሰውን ልጅ በኢኮኖሚና በመደብ ብቻ የሚተነትን በመሆኑ ተቃወመ። ሶሻሊዝም ከብሔርተኝነት ጋር ሲዋሃድ (National Socialism/Nazism) ሊፈጥር የሚችለውን አደጋ አስቀድሞ ተመልክቷል።
ካፒታሊዝም፦ በሌላ በኩል፣ “ያልተገደበ ካፒታሊዝም” የኢኮኖሚ ሥልጣንን በጥቂቶች እጅ በማከማቸት ሌላ ዓይነት አምባገነንነት ይፈጥራል ብሎ አስጠንቅቋል። በዘመኑ የነበሩት እንደ ሮክፌለር (ነዳጅ) እና ካርኔጊ (ብረት) ያሉ የኢንዱስትሪ ግዙፎች የፈጠሩት ሞኖፖሊ፣ ልክ እንደ ፖለቲካ ሥልጣን ሁሉ የሰውን ነጻነት እንደሚገዳደር ያምን ነበር።
ለአክተን መፍትሔው፣ የግለሰብ ነጻነትን የሚያከብር፣ የገበያ ኢኮኖሚን የሚፈቅድ፣ ነገር ግን መንግሥት ደካሞችን ለመጠበቅ የሚያስችሉ የማህበራዊ ድጋፍ ፕሮግራሞችን (እንደ ነጻ ትምህርትና ጤና) የሚዘረጋበት ሥርዓት ነበር።
ያልተጻፈው መጽሐፍ፦ “የነጻነት ታሪክ”
አክተን ሕይወቱን ሙሉ ያዘጋጀው ለአንድ ታላቅ ሥራ ነበር፦ “የነጻነት ታሪክ” (The History of Liberty)። ለዚህም፦
ከ70,000 በላይ መጻሕፍትን ያካተተ ግዙፍ ቤተ መጻሕፍት አቋቋመ።
በመቶ ሺዎች የሚቆጠሩ የማስታወሻ ወረቀቶችን (note cards) አዘጋጀ።
ለ50 ዓመታት ያህል ለዚህ መጽሐፍ ዝግጅት አደረገ።
ታዲያ ለምን አልጻፈውም? ይህ የአክተን ሕይወት ትልቁ እንቆቅልሽ ነው። ዋነኛው ምክንያት የእርሱ перфекционизм እና ምሁራዊ ብቸኝነት ነበር።
የማያልቅ ፍለጋ፦ ስለ አንድ ርዕሰ ጉዳይ ያሉትን የመጀመሪያ ደረጃ ምንጮች በሙሉ ሳያነብና ሳያመሳክር አንድም ዓረፍተ ነገር መጻፍ እንደማይችል ይሰማው ነበር። ይህ ደግሞ ፈጽሞ የማይቻል ተግባር ነበር።
ምሁራዊ ብቸኝነት፦ በ1881 ለወዳጁ በጻፈው ደብዳቤ ላይ፣ “በነጻነትም ሆነ በሞራል ጉዳይ ላይ ማንም ከእኔ ጋር አይስማማም። ብቻዬን ነኝ” ሲል ተናግሯል። የሞራል ፍርድን በተመለከተ የነበረው ጽኑ አቋም ከቅርብ ወዳጆቹ እንኳ ለይቶት ነበር።
ይህ መጽሐፍ ባይጻፍም፣ አክተን ከኋላው ግዙፍ ውርስ ትቶ አልፏል፤ በሺዎች የሚቆጠሩ ደብዳቤዎቹ፣ ጽሑፎቹ፣ በካምብሪጅ ዩኒቨርሲቲ ያስተማረባቸው ንግግሮቹና ማስታወሻዎቹ የሃሳቦቹ ውቅያኖስ ሆነው ዛሬም ይመረመራሉ።
የአክተን ውርስና ለዛሬው ዓለም ያለው ትምህርት
የሥልጣን ቁጥጥር አስፈላጊነት፦ ሥልጣን፣ በማንም እጅ ይሁን፣ ሁልጊዜም ጥርጣሬና ቁጥጥር ያስፈልገዋል። መፍትሔው የሥልጣን ክፍፍል፣ የሕግ የበላይነትና ጠንካራ ተቋማት ናቸው።
የማይናወጥ የሞራል መርሕ፦ “ለልማት”፣ “ለደህንነት” ወይም “ለብሔራዊ ጥቅም” በሚሉ ሰበቦች የሚፈጸሙ የሰብዓዊ መብት ጥሰቶች ተቀባይነት የላቸውም። ግፍ በማንኛውም ዘመን ግፍ ነው።
የሕሊና ነጻነት ከሁሉ በላይ ነው፦ እውነተኛ ነጻነት ማለት መንግሥት፣ ቤተ ክርስቲያን ወይም ሕዝብ የሚነግርህን ሳይሆን፣ በሕሊናህና በእውቀትህ መርተህ የምትወስነው ውሳኔ ነው። ዲሞክራሲ ዜጎች ሲያስቡና ሲጠይቁ ብቻ ይሰምራል።
ፌዴራሊዝም የነጻነት ጋሻ ነው፦ ሥልጣንን በአንድ ማዕከል ከማከማቸት ይልቅ፣ በተለያዩ የኅብረተሰብ ክፍሎችና የመንግሥት እርከኖች መከፋፈል ለነጻነት ዋስትና ይሰጣል።
መደምደሚያ፦ ያልተጻፈው መጽሐፍ ራሱ ትልቁ መልዕክት ነው
የአክተን “የነጻነት ታሪክ” አለመጻፉ ምናልባትም ትልቁ መልዕክቱ ሊሆን ይችላል። ምክንያቱም የነጻነት ታሪክ በአንድ መጽሐፍ ተጽፎ የሚያልቅ አይደለም፤ ገና በመጻፍ ላይ ያለ፣ እያንዳንዱ ትውልድ የራሱን ምዕራፍ የሚጨምርበት ሕያው ሂደት ነው። አክተን የመጨረሻውን ቃል አልሰጠንም፤ ይልቁንስ እውነትን የምንፈልግባቸውን መሣሪያዎች፣ ከስህተቶች የምንማርባቸውን ማስጠንቀቂያዎች እና ለተሻለ ዓለም የምንይዘውን ተስፋ ትቶልን አልፏል።
አሁን የእኛ፣ የአዲሱ ትውልድ ተራ ነው። የአፍሪካንና የኢትዮጵያን የነጻነት ታሪክ ቀጣይ ምዕራፍ በምርጫችን፣ በድርጊታችንና በድፍረታችን የምንጽፈው እኛው ነን።
