ፋውስት፡ የሰው ነፍስ ዘላለማዊ ትግል - የጌቴ ድንቅ ሥራ ጥልቅ ትንታኔ
Lectures Link:
መግቢያ፡ የስልሳ ዓመታት ጉዞ
በዓለም ሥነ-ጽሑፍ ታሪክ ውስጥ አንድን ሥራ ለስልሳ ዓመታት መጻፍና ማበልጸግ ልዩ ስፍራ አለው። ጀርመናዊው ባለቅኔ ዮሃን ቮልፍጋንግ ፎን ጌቴ በወጣትነቱ የጀመረውን "ፋውስት" የተሰኘ ድንቅ ሥራውን እስከ ሕልፈቱ ጥቂት ወራት ቀደም ብሎ ድረስ ሲያዳብረው ቆይቷል። ይህ ሥራ የሕይወቱ ማኅደር ነበር ቢባል ማጋነን አይሆንም። ይህ ረጅም የፈጠራ ጉዞ፣ በራሱ የሰው ልጅን የማያቋርጥ ዕድገትና ለውጥ የሚያሳይ መስታወት ነው። ጌቴ በወጣትነት ብዕሩ የጀመረው በፍቅር ስቃይና ዓለማዊ ደስታ ፍለጋ ላይ ያተኮረ ታሪክ፣ በእርጅና ዘመኑ ስለ ሰው ልጅ ሥልጣኔ፣ ታሪክና መንፈሳዊ ዕድገት የሚያወሳ ጥልቅ ፍልስፍናዊ ሥራ ሆኖ ተጠናቋል።
የፋውስት ታሪክ መሠረቱ ከ16ኛው ክፍለ ዘመን የጀርመን አፈ ታሪክ የመነጨ ነው። በታሪክ ዶክተር ዮሃንስ ፋውስት የተባለ ሰው እንደነበረና ከሰይጣን ጋር ውል ገብቶ ምትሃታዊ ኃይል እንደተላበሰ ይነገርለታል። ጌቴ ግን ይህንን ቀላል አፈ ታሪክ ወስዶ፣ የሰው ልጅን ሁለንተናዊ መንፈሳዊ ፍልሚያና ፍለጋ ወደሚያሳይ ታላቅ ድራማ ለወጠው። በፋውስት ገጸ-ባህርይ ውስጥ እያንዳንዱ አንባቢ የራሱን ጥያቄዎች፣ ምኞቶች፣ ተስፋዎችና ስጋቶች ያገኛል።
የእውቀት እስረኛ
ተውኔቱ የሚጀምረው በዶክተር ሄንሪክ ፋውስት ጠባብና መጽሐፍት በሞላበት የጥናት ክፍል ውስጥ ነው። ይህ ሊቅ ሊደረስበት የሚችለውን የሰው ልጅ ዕውቀት በሙሉ ቀስሟል - ፍልስፍና፣ ሕግ፣ ሕክምና፣ ስነ-መለኮት። ነገር ግን በዚህ ሁሉ ዕውቀቱ ውስጥ የሕይወትን ትርጉምና እውነተኛ እርካታ ሊያገኝ አልቻለም። "እነሆ እኔ ምስኪኑ ፈላስፋ፣ መጀመሪያ ከማውቀው በላይ ምንም ሳላውቅ ቀርቻለሁ" ሲል በሐዘን ያነባል። ይህ በዕውቀት ጫፍ ላይ የደረሰ ሰው የሚገጥመው ጥልቅ ቀውስ ነው፤ ሁሉንም ነገር የተረዳ በሚመስልበት ቅጽበት ምንም እንዳልገባው የሚሰማው የሊቅ አሳዛኝ ታሪክ።
ፋውስት የወከለው የጌቴን ዘመን ሰው ብቻ ሳይሆን የዘመናችንንም ሰው ጭምር ነው። መረጃ እንደ ጎርፍ በሚፈስበት በዚህ ዘመን፣ ሁሉም ነገር በጣታችን ጫፍ ላይ ሆኖ ሳለ፣ የእውነተኛ ጥበብና የሕይወት እርካታ ጥማችን እንደቀጠለ ነው። ጌቴ ከሁለት መቶ ዓመታት በፊት የተነበየው ይህንን ዘላለማዊ የሰው ልጅ ችግር ነው - ዕውቀት ብቻውን ደስታን አያመጣም፤ ትርጉምንም አይሰጥም።
በዚህ የመንፈስ ጭንቀት ውስጥ ሆኖ ፋውስት ራሱን ለማጥፋት ጽዋ መርዝ ያነሳል። ነገር ግን የትንሳኤ በዓል የቤተ-ክርስቲያን ደወሎችና መዝሙር ድምፅ ሰምቶ ከመሞት ይታቀባል። ይህች አጋጣሚ የጌቴን ጥልቅ ጥበብ ትመሰክራለች - በምክንያታዊነት ብቻ ይመራ የነበረውና እምነት ያጣው ሊቅ፣ በመንፈሳዊ መዝሙር ከሞት ይድናል። ይህም ታሪኩ ገና ከጅምሩ ምክንያታዊ ዕውቀት ብቻ ሳይሆን መንፈሳዊነትም የሰው ልጅ ሁለንተና አካል መሆኑን የሚያሳይ የመጀመሪያው ምልክት ነው።
መፊስቶፈለስ፡ የመካድ መንፈስ
መፊስቶፈለስ በዚህ ሥራ ውስጥ ካሉ ገጸ-ባህርያት ሁሉ እጅግ ማራኪና ውስብስብ ነው። እርሱ ተራ ሰይጣን አይደለም፤ ይልቁንም ጥልቅ አሳቢ፣ ተሳዳቢ፣ አስቂኝ፣ አንዳንዴም አዛኝ ገጽታዎች ያሉት ነው። ራሱን ሲገልጽ "እኔ ሁልጊዜ የምክድ መንፈስ ነኝ" ይላል። ነገር ግን ወዲያውኑ በሚገርም ቅራኔ "ክፉን እየፈለግሁ፣ ሁሌም መልካምን የምሠራ የዚያ ኃይል አካል ነኝ" በማለት ፍልስፍናዊ ጥልቀቱን ያሳያል። ይህ የጌቴ የዓለም እይታ ነው - ክፉ በራሱ የፍጥረት ሥርዓት አካል ነው፤ ያለ ጨለማ ብርሃን እንደማይታወቅ፣ ያለ ውድቀትም ዕድገት የለም።
በፋውስትና በመፊስቶፈለስ መካከል የነበረው ውል የሥራው ማዕከል ነው። መፊስቶፈለስ ለፋውስት በዚህ ምድር ላይ የሚፈልገውን ማንኛውንም ዓይነት ደስታ፣ ኃይልና ተሞክሮ ሊያቀርብለት ቃል ይገባል። በምላሹ፣ ፋውስት መቼም ቢሆን ሊገኝ በማይችል ፍጹም እርካታ ተውጦ፣ ለአንዲት ቅጽበት "አንቺ ቅጽበት ቆይ! እንዴት ውብ ነሽ!" ("Verweile doch! du bist so schön!") ብሎ የሚያውጅበት ጊዜ ከመጣ፣ ነፍሱ ለመፊስቶፈለስ ትሆናለች። ይህ ውል የሰው ልጅ የማያቋርጥ የእርካታ ፍለጋ ምሳሌ ነው። ፋውስት ምንም ዓይነት ምድራዊ ተሞክሮ ፍጹም እርካታ እንደማይሰጠው እርግጠኛ ስለነበር ውሉን በድፍረት ተስማማ።
የግሬትሽን አሳዛኝ ድራማ
የተውኔቱ ክፍል አንድ ዋነኛ ታሪክ የሚያጠነጥነው ግሬትሽን (ማርጋሬት) በተባለች ወጣት ሴት ዙሪያ ነው። ይህች ቅን፣ ንጹህና ሃይማኖተኛ ልጃገረድ የፋውስት ዓለማዊ ፍቅር ሰለባ ትሆናለች። ግሬትሽን የምትወክለው የሴትነት ንጹህነትን ብቻ ሳይሆን፣ የሰው ልጅ መሠረታዊ ቅንነትን ጭምር ነው። የእርሷ ታሪክ የሞራልና የሥነ-ምግባርን ውስብስብነት በጥልቀት ይዳስሳል።
ፋውስት በመፊስቶፈለስ እርዳታ ግሬትሽንን ያታልላታል። ለእናቷ የእንቅልፍ መድኃኒት እንድትሰጥ ያደርጋታል፤ መድኃኒቱ ግን መርዝ ሆኖ እናቷን ይገድላል። ወንድሟ ቫለንቲን የእህቱን ክብር ለመጠበቅ ሲሞክር በፋውስት እጅ ይገደላል። ግሬትሽን ከፋውስት ልጅ ከወለደች በኋላ፣ በተስፋ መቁረጥና በማኅበረሰቡ ግፊት ልጇን ትገድላለች። በመጨረሻም ኅሊናዋ ተቃውሶ ወደ እብደት ስትደርስ እስር ቤት ትገባለች።
ይህ አሰቃቂ ሰንሰለታዊ ታሪክ፣ ገደብ የለሽ ፍላጎት የሚያስከትለውን አደገኛነት ያሳያል። ፋውስት የራሱን ጊዜያዊ ደስታ ሲያሳድድ፣ የንጹሃንን ሕይወት አጠፋ። ነገር ግን ጌቴ እዚህ ላይ አንድ መንፈሳዊ ተአምር ያሳየናል። ግሬትሽን በእስር ቤት ሳለች ንስሐ ትገባለች። ፋውስት ሊያድናት ቢመጣም አትቀበለውም። "ፍርዱ የእግዚአብሔር ነው" ስትል እራሷን ለመለኮታዊ ፍትሕ አሳልፋ ትሰጣለች። ስትሞት ከሰማይ "ድናለች!" የሚል ድምፅ ይሰማል። ንጹህ ፍቅሯ፣ ንስሐዋና መሥዋዕትነቷ የመዳኛዋ መንገድ ሆነዋል።
ወደ ሰፊው ዓለም - ክፍል ሁለት
በ1832 የታተመው ክፍል ሁለት፣ የፋውስትን ታሪክ ከግል የፍቅር አሳዛኝ ድራማ ወደ ዓለም አቀፋዊና ታሪካዊ መድረክ ይወስደዋል። እዚህ ላይ ፋውስት የጀርመን ንጉሠ ነገሥት አማካሪ ሆኖ በቤተ መንግሥት ይገባል፤ የወረቀት ገንዘብን በማስተዋወቅ የኢኮኖሚ ቀውስን ለመፍታት ይሞክራል። ይህ የጌቴ በዘመኑ መስፋፋት የጀመረውን ካፒታሊዝምና የገንዘብ ኃይል ላይ ያቀረበው ጥልቅ ትችት ነው። ፋውስት የፈጠረው የገንዘብ ሥርዓት ጊዜያዊ ብልጽግና ቢያመጣም፣ በመጨረሻ ወደ ውድቀትና ሥርዓት አልበኝነት ይመራል።
የክፍል ሁለት ድንቅ ክፍል የሄለን ታሪክ ነው። ፋውስት ይህችን የጥንቷ ግሪክ ውበት ተምሳሌት የሆነችውን ሴት ከሙታን ዓለም ያስነሳታል። ከእርሷ ጋር ዩፎርዮን የሚባል ልጅ ይወልዳሉ። ዩፎርዮን የሮማንቲሲዝም ሥነ-ጽሑፋዊ ንቅናቄ ምሳሌ ነው - በውበት፣ በጀግንነትና በስሜት የተሞላ፣ ነገር ግን አጭር ዕድሜ ያለው። በወጣትነት ትዕቢት ለመብረር ሲሞክር ወድቆ ይሞታል። ሄለንም ወደ ጥላነት ትመለሳለች። ይህ ሁሉ የሚያሳየው የጠፋን ክብርና ውበት ሙሉ በሙሉ መመለስ እንደማይቻልና የሰው ልጅ ጥበብና ውበት ጊዜያዊ መሆናቸውን ነው።
የመጨረሻው ሥራና የሕይወት ትርጉም
በሕይወቱ መገባደጃ ላይ የፋውስት የመጨረሻ ታላቅ ሥራ መሬትን ከባሕር በማስለቀቅ ለሰው ልጆች ማስጠጋትን ነበር። ይህ ግዙፍ ፕሮጀክት የሰው ልጅ በተፈጥሮ ላይ ለመስልጠን ያለውን ጥልቅ ፍላጎት ያሳያል። ፋውስት ለሚሊዮኖች ሰዎች አዲስ መሬት ለመፍጠር ይሠራል። "ነጻ መሬት ላይ ከነጻ ሕዝብ ጋር መቆም እፈልጋለሁ" ሲል የመጨረሻ ራዕዩን ይናገራል።
ነገር ግን ታሪኩ ያልተጠበቀ መታጠፊያ አለው። ፋውስት ይህንን ፕሮጀክት ለማጠናቀቅ ባውሲስና ፊሌሞን የተባሉ አዛውንት ባልና ሚስት የሚኖሩበትን ትንሽ ጎጆና የጸሎት ቤት ይፈልጋል። እነርሱን በኃይል ሲያስነሷቸው ይገደላሉ። ይህ ንጹሃን ደም መፍሰስ ፋውስትን በጸጸት ያቆስለዋል። ጌቴ በዚህ አጋጣሚ ዕድገትና ሥልጣኔ ሁልጊዜም መሥዋዕትነት እንደሚጠይቁ ያሳየናል።
የመቤዠት መንገድ
ፋውስት በስተርጅና አይኑ ታውሮ፣ ሞት አፍንጫው ሥር ደርሶ ሳለ፣ የሚያስበው ስለራሱ ሳይሆን ስለወደፊቱ የሰው ልጅ ራዕይ ነው። መቃብሩን የሚቆፍሩትን መናፍስት ድምፅ እየሰማ፣ የግንባታ ሠራተኞቹ መስለውት በደስታ ይሞላል። በዚህ ቅጽበት ለፍጹም እርካታ ተቃርቦ ነበር፣ ነገር ግን የተናገረው ለአሁኗ ቅጽበት ሳይሆን "ለሚመጣው ቅጽበት" ነው። ፋውስት ስለወደፊቱ እያሰበ ይሞታል።
መፊስቶፈለስ ውሉን ለማክበር የፋውስትን ነፍስ ሊወስድ ሲዘጋጅ፣ የሰማይ መላእክት ይወርዳሉ። በሰማይ የምትገኘው ግሬትሽንም ለፋውስት ትማልዳለች። "ያለማቋረጥ ጥረት ያደረገን፣ ልናድነው እንችላለን" ይላሉ መላእክት። ፋውስት ይድናል። ምክንያቱም ምንም እንኳን ብዙ ስህተቶችና ወንጀሎች ቢሠራም፣ ሕይወቱን ሙሉ ወደ ከፍታ ለመድረስ መጣሩን አላቆመም ነበር።
ዘላለማዊ ትምህርቶች
የፋውስት መልእክቶች ለዘመናችን አንባቢ እጅግ ጠቃሚ ናቸው፦
ዕውቀት ብቻውን በቂ አይደለም። ፋውስት ሁሉንም ቢያውቅም ውስጣዊ ባዶነት ተሰምቶት ነበር። ይህ የዘመናችንን የመረጃ ብዛት ችግር ያሳያል - መረጃ ጥበብ አይደለም፤ ዕውቀትም ብቻውን ደስታን አያመጣም።
ክፉና ደግ የማይነጣጠሉ ናቸው። መፊስቶፈለስ ክፉን ቢፈልግም ደጉን ይሠራል። ይህ የሕይወት ውስብስብነት ነው - ከመከራ ዕድገት ይመጣል፣ ከውድቀትም ትምህርት ይገኛል።
ፍቅርና መሥዋዕትነት የመቤዠት ኃይል አላቸው። ግሬትሽን በፍቅሯና በመሥዋዕትነቷ ድናለች፤ በመጨረሻም ለፋውስት መዳን ምክንያት ሆናለች።
ቀጣይነት ያለው ጥረት ዋነኛው ነገር ነው። ፋውስት የዳነው ፍጹም ስለነበረ ሳይሆን፣ ሁልጊዜ ለመሻሻልና ከፍ ለማለት ስለጣረ ነው። "በቀጣይነት የሚጥረው ሊድን ይችላል" የሚለው መልእክት ለሁላችንም ተስፋ ይሰጣል።
ፋውስት በአፍሪካ አውድ
ለአፍሪካውያን አንባቢዎች፣ በተለይ ለኢትዮጵያውያን፣ የፋውስት ታሪክ ልዩ ትርጉሞች አሉት። የመንፈሳዊነትና የዓለማዊነት ትግል በኢትዮጵያ ባህል ውስጥ ጥልቅ ሥር አለው። የፋውስት ግዙፍ የልማት ፕሮጀክትና ያስከተለው የንጹሃን መፈናቀል (የባውሲስና ፊሌሞን ታሪክ)፣ በዘመናዊ አፍሪካ ከሚታዩ የልማት ተቃርኖዎች ጋር በቀላሉ ሊነጻጸር ይችላል። ለ"ታላቅ ራዕይ" ሲባል የሚከፈለው የሰብዓዊነት ዋጋ ዛሬም ድረስ የሚያከራክር ርዕስ ነው።
በተጨማሪም የግሬትሽን ታሪክ በኢትዮጵያ ሥነ-ጽሑፍ ውስጥ የሚገኙ የሴቶች መሥዋዕትነት ታሪኮችን ያስታውሰናል። ከበዓታ («ፍቅር እስከ መቃብር») እስከ ሌሎች ጠንካራ ሴት ገጸ-ባህርያት፣ ፍቅር፣ እምነትና መሥዋዕትነት የተጣመሩ ጭብጦች የባህላችን አካል ናቸው።
መደምደሚያ
"ፋውስት" ከሁለት መቶ ዓመታት በኋላም ቢሆን ሕያው ሆኖ የሚያነጋግረን ሥራ ነው። ምክንያቱም የሚዳስሰው የሰው ልጅ ዘላለማዊ ጥያቄዎችን ነው፤ ዕውቀት ምንድን ነው? ደስታ የት ይገኛል? የሰው ልጅ ለዕድገት ሲል ምን ያህል መሥዋዕትነት ሊከፍል ይገባል? እነዚህ ጥያቄዎች ለማንኛውም ዘመንና ባህል የሚሠሩ ናቸው።
ጌቴ በፋውስት በኩል የሰው ልጅን ውስብስብ ተፈጥሮ ያሳየናል። ፋውስት ጀግናም፣ ወንጀለኛም ነው፤ ፈላጊም፣ ጠፊም ነው። በዚህም የእያንዳንዳችንን ውስጣዊ ትግል ይወክላል። የመጨረሻው መልእክቱ ግን የተስፋ ነው - ምንም ያህል ብንወድቅና ብንሳሳት፣ መጣራችንን እስካላቆምን ድረስ፣ መቤዠት ይቻላል።
በዚህ ረገድ ፋውስት ዘመን የማይሽረው የሰው ልጅ መንፈስ ታሪክ ነው። እያንዳንዱ አንባቢ በፋውስት ጉዞ ውስጥ የራሱን ጉዞ፣ በፍለጋውም ውስጥ የራሱን ፍለጋ ያገኛል። የታላቅ ሥነ-ጽሑፍ ኃይሉም ይኸው ነው - ስለ አንድ ሰው እየተናገረ ስለ ሁሉም ሰው መናገር፤ ስለ አንድ ዘመን እያወሳ ስለ ሁሉም ዘመን መተንበይ።
